Metropolis van Fritz Lang (1927)
Metropolis is waarschijnlijk een van de belangrijkste stukken uit het filmantiquariaat, de superlatieven voor deze film zullen steeds onvoldoende blijken, en het is ontegensprekelijk het meesterwerk van de era van de stomme film.
Gedraaid in 1927 door de briljante regisseur Fritz Lang, die na de opkomst van de nazi’s ook zijn carrière zou verderzetten in Hollywood met groot succes. Metropolis was niet alleen een film, het werd geschreven door de regisseur en zijn vrouw Thea von Harbou en was in alle opzichten het geesteskind van Fritz Lang. Het wordt nu aanzien als de absolute pionier film van de sciencefiction, en misschien wel de geboorteprent van het genre op het witte doek. Voor zover bekend was het de eerste volwaardige langspeelfilm ooit.
Het werd gedraaid in de Babelsberg Studios gedurende de Wermar Republiek, dus ver voor de opkomst van Hitler en zijn volgelingen.
Metropolis speelt zich af in een futuristische stad: dystopia en vertelt het verhaal van Freder, de zoon van de bestuurder van de stad, en Maria een arme arbeidster en hun gevecht om de sociale kloof te overbruggen door hun liefde. Deze Romeo en Julia versie begon men op te nemen in 1925 en zou uiteindelijk 5 miljoen Reichmarks kosten. De film op zich slaagde erin om een “bekend dilemma” te plaatsen in een zeer futuristisch decor, die later zelfs ongelooflijk visionair zou blijken. Dankzij de kunstregie was de impact revolutionair te noemen, het kubisme, de invloed van Bauhaus en het futuristisch design was een nooit gezien voor die tijd.
Metropolis werd dan ook ontvangen met zeer gemengde reacties, een typisch geval van ofwel hou je ervan ofwel haat je het scenario. De decors kregen het meeste lof, maar de critici braken het verhaal tot op de grond af en verwezen naar een naïviteit die de spuitgaten uitliep. Ook de langdurigheid van de film kon op niet veel bijval rekenen. Sommigen zagen in het verhaal een communistische boodschap, wat heel gevoelig lag in die periode. Uiteindelijk werd de film danig verknipt en heel wat scènes werden er uitgehaald tot groot verdriet van Fritz Lang. Dient gezegd dat cinema in die tijd als enig doel had om te entertainen, diepzinnigheid in films was not done, laat staan verborgen boodschappen of een film waarbij men hoefde na te denken. De elite en de intelligentsia waren niet bepaald bioscoopgangers.
Zoals vele genieën kreeg Fritz Lang erkenning na zijn dood en werden verwoede pogingen ondernomen om de film in zijn originele staat terug te brengen sinds de jaren 70.
Het was legendarische muziekproducer Giorgio Moroder die een poging deed om de film een tweede leven te geven in een soort van montagefilm ondersteunt door een reeks heuse poplegendes zoals Freddie Mercury en Adam Ant in 1984. Eventjes was men onder de indruk van de visionaire film. Het keerpunt kwam er in 2008 toen men een kopie ontdekte in een Argentijns museum. Na een heel lang en uiterst moeilijk restoratieproces kon men 95% van de originele film terug reconstrueren en in 2010 werd de film losgelaten op het brede publiek in 2010.
Verhaallijn
Het verhaal afdoen als een Romeo en Julia verhaal in een modern sausje gaat eigenlijk niet meer op. Naast de visionaire inslag en het cliché liefdesverhaal is er wel duidelijk een diepere verhaallijn die intrigerend is en voor die tijd zeer goed gevonden. Velen zijn dan ook van mening dat een groot literair schrijver verloren is gegaan aan de filmmaker Fritz Lang.
Het hoofdpersonage Freder wordt zoals bekend verliefd op een meisje van lagere klasse. Hij gaat haar opzoeken op de werkvloer en is toevallig getuige van een explosie wanneer een machine uit elkaar spat en verschillende arbeiders de dood injaagt. Hij informeert zijn vader, de gewetenloze heerser Joh Fredersen. Deze laatste is in het bezit van dossiers die bewijzen dat een arbeidersrevolte op til is. De stadsbestuurder is hardnekkig in zijn weigering om de arbeiders te helpen. Zijn zoon Freder revolteert in het geheim tegen zijn eigen vader en probeert de arbeiders te helpen om betere levensomstandigheden te bekomen.
Freder zoekt toenadering tot de voornaamste intellectueel en uitvinder van de stad : Rotwang. Uiteindelijk blijkt dat deze man verliefd was op de moeder van Freder, die voor zijn vader koos. Toen het hoofdpersonage Freder werd geboren stierf ze in het kraambed. Rotwang is sindsdien geobsedeerd geweest om haar terug tot leven te brengen en zo introduceert hij Freder tot een robotversie van zijn moeder. Zowel de bestuurder Fredersen en de uitvinder Rotwang willen de robot activeren voor hun eigen agenda uit te voeren, de stadsbestuurder wil de beweging rond Maria in diskrediet brengen en Rotwang wil de stadsleider elimineren.
Uiteindelijk wordt Marie ontvoerd en plaats hij haar persoonlijkheid in de robot en stuurt haar naar Fredersen om hem te vermoorden. Freder betrapt zijn vader en de robotversie van Maria in een omhelzing en denkt dat hij werd verraden door de echte Maria. Ondertussen door intrige en verraad slaagt de robot erin dood en vernieling te zaaien onder de arbeidersbeweging. De robot versie van Maria kan de arbeiders overtuigen om de machinekamers van de stad te gaan vernietigen, ze volgen haar, maar laten hun kinderen achter in de catacomben diep onder de stad. Ze vernietigen de “Hart Machine” die de catacomben doet overstromen met water, met als gevolg dat hun kinderen zullen verdrinken. De echte Maria die ondertussen kon ontsnappen slaagt er echter in samen met Freder de kinderen tijdig in veiligheid te brengen. Wanneer de arbeiders beseffen dat ze hun eigen kinderen hebben laten verdrinken, althans dat denken ze, grijpen ze de Maria robot en vernietigen haar op een brandstapel. Pas dan wordt het duidelijk dat het om een robot gaat. De film kent een einde wanneer de gek geworden geleerde Rotwang de echte Maria achternazit op de daken van de stad en na een gevecht met Freder uiteindelijk naar zijn dood valt.
De acteurs
Gustav Fröhlich nam de hoofdrol voor zijn rekening als Freder, hij was een succesvolle acteur en regisseur en teerde voornamelijk op zijn populariteit uit Metropolis. Ook tijdens het Derde Rijk was hij een veelgevraagd en geliefd acteur. Hij deed een korte overstap naar Hollywood in de jaren 30 en speelde voornamelijk, hoe kan het anders Duitsers, in Amerikaanse versies van Duitse speelfilms. In 1941 nam hij dienst bij de Wehrmacht. Hij overleed in 1987.
Birgitte Helm was de legendarische Maria, toen ze aan haar rol begon in Metropolis als Maria en haar robot alter-ego was ze exact 18 jaar oud. Ze zou nog een dertigtal andere films draaien en had een tienjarig contract bij de prestigieuze UFA filmmaatschappij. In 1935 haalde ze de woede van de nazi’s op het hoofd door te huwen met Dr. Hugo Kunheim een Joodse industrieel. Ze veroorzaakte dodelijke verkeersongevallen en belande eventjes in de cel. Vreemd genoeg zou het Adolf Hitler persoonlijk zijn die zorgde dat de aanklacht verdween. In 1935 vertrok ze naar Zwitserland en weigerde ze alle commentaar over haar filmcarrière. De hoofdrol van “The Bride of Frankenstein” werd haar aangeboden maar uiteindelijk ging de rol naar Elsa Lanchester. Haar ster doofde uit en ze hulde zich in stilzwijgen en anonimiteit.
Alfred Peter Abel speelde de rol van de tirannieke stadleider Joh Fredersen. Deze man speelde in meer dan 140 stomme en pratende films en hij was ook een regisseur en producer. Het enige echte hoogtepunt zou zijn rol blijven in Metropolis. Hij werkte met de crème de la crème van de Duitse en internationale filmindustrie zoals Anatole Litvak. Hij werd door de nazi’s verdacht Joodse voorvaderen te hebben en werd op een zijspoor geplaatst. Hij stierf een natuurlijke dood op 58-jarige leeftijd in Berlijn in 1937.
Friedrich Rudolf Klein-Rogge nam de rol van Rotwang. Deze acteur was gespecialiseerd in sinistere figuren en booswichten in de jaren 20 en 30; Hij was een vaste acteur rond de regisseur Fritz Lang. Hij was de eerste man van Thea von Harbou, die hem zou verlaten en later huwen met Fritz Lang, het zou hun samenwerking niet verhinderen en hij speelde in verschillende films zoals: Dr. Mabuse en Die Nibelungen. Hij bleef actief in de filmwereld tot aan zijn dood in 1955.
Invloeden
Metropolis was het product van een bonte verzameling van invloeden met speciale effecten en design die absoluut ver op hun tijd vooruit waren. De sets waren ronduit majestueus en doen mij denken aan de grootsheid waarmee Cecil B. De Mille ook zijn producties weergaf. Van futuristische landschappen tot enorme Gotische kathedralen, alles werd opgevoerd om de indruk te wekken dat de toekomst overweldigend zou zijn (worden). Fritz verklaarde later dat hij zijn inspiratie had gekregen door de skyline van New York City te bewonderen. De wolkenkrabbers waren voor hem hypnotische sculpturen en uit die indruk werd het geweldige verhaal geboren en kreeg zijn film al vorm in zijn geest.
Ontegensprekelijk is de film doorspekt met Art Deco invloeden waarbij werkelijk niets aan het toeval werd overgelaten. Het werd een functioneel eclectisch modernisme maar liet als trigger voor mysterie en suspense ook andere invloeden meespelen zoals gotische architectuur onder andere in de catacomben, die volgens mij een verwijzing waren naar de roots van iedere maatschappij, het verleden en de geschiedenis. Een punt in de historie is enkel de resultante van zijn verleden. Die stijl die hij creëerde zou trouwens zijn weg vinden naar mainstream kunst.
Er zijn ook heel wat Bijbelse referenties in de film, meer bepaald retoriek uit het verhaal over de Toren van Babel en verwijzing naar de hoer van Babylon.
Tot slot kan men duidelijk stellen dat de film Metropolis het product is van zijn tijd, een periode waar de eerste wereldoorlog niet was verteerd, het was ook een soort reflecteren naar het communisme, het opkomende fascisme en de Amerikaanse droom.
Literaire inspiratie
Het scenario voor Metropolis werd geschreven door het koppel Fritz Lang-Thea von Harbou. Deze laatste was een succesvolle schrijfster in de Weimar Republiek. Literair kunnen we invloeden herkennen van H.G. Wells, die trouwens niet te spreken was over de film, Shelley en verschillende Duitse drama’s. Het scenario werd ook als boek uitgegeven en zeer zwaar publicitair onder de aandacht gebracht. In de film werden bepaalde stukken wel geschrapt zoals referenties naar occultisme. Er is ook discussie over welk toekomstbeeld men het had in de film, velen dachten aan het jaar 2000, Giorgio Moroder dacht aan 2026 en de Paramount release van de film sprak van het jaar 3000.
Het filmen
Fritz Lang was een dictatoriale perfectionist en dit zullen de acteurs geweten hebben. Niet alleen was het zijn gewoonte om scènes eindeloos op te nemen tot hij de perfecte vertolking had, maar de werkomstandigheden waren Spartaans. Zo waren er 500 kinderen die figureerden in ijskoud water toen hij de scene opname toen de catacomben overstroomden. De temperatuur werd bewust laag gehouden om de realiteit te verhogen op hun gezichtsuitdrukkingen. Het draaien van die scene duurde maar liefst 14 dagen.
Ook het werken met echt vuur was voor die tijd ongezien. Bij het verbranden van de robot vatte de jurk van de actrice zelfs vuur. UFA nodigde geregeld de pers uit op de set om de nieuwe spectaculaire wijze van regisseren toe te lichten, wat voor extra promotie zorgde. Stuntmannen en vrouwen waren niet aanwezig en de acteurs hadden een heuse psychische en fysische lijdensweg te ondergaan, het is eigenlijk een klein mirakel dat er geen ernstige verwondingen gebeurden of fataliteiten. Het filmen zelf duurde een jaar en was klaar op 30 oktober 1926. De eindkost was toen al 5,1 miljoen Reichsmarks.
De Speciale Effecten
Metropolis is in alle opzichten een pioniersfilm wat betreft de speciale effecten. Het was niet ongezien dat filmmakers gebruik maakten van voor die tijd zeer geslaagde speciale effecten, denk maar aan de blockbuster King Kong, maar Metropolis zette een standaard die heel moeilijk was te overtreffen.
Eugene Schüfftan was het brein achter de speciale effecten en de pionier van de visuele toverkunst. Het gebruik van de miniatuursets was spectaculair en vooral een camera op een schommel was totaal vernieuwend. Het veelvuldig gebruik van spiegels die de illusie gaf dat de acteurs zich bewogen in de miniatuursets was geniaal. Twee jaar later zou Hitchcock gebruik maken van dezelfde techniek in zijn film Blackmail (1929).
De robot, de zogenaamde “Maschinenmensch” was dan weer het werk van Walter Schulze-Mittendorf een gerenommeerde beeldhouwer. Een cast werd gemaakt van het lichaam van de actrice (Brigitte Helm) en het kostuum werd op maat gemaakt. De uitdaging om een beweegbare robot te maken werd opgelost door het gebruik van “plastiek hout” een beweegbare substantie. Ondanks alle voorzorgen werd de actrice regelmatig gewond daar het kostuum veel te strak was en zeer oncomfortabel.
Muzikale ondersteuning
De soundtrack was aan de hand van Gottfried Huppertz die vooral zijn mosterd haalde bij Richard Wagner en Richard Strauss. De muziek moest vooral de melodramatische zwaarwichtigheid van de beelden ondersteunen.
De Première
Deze had plaats op 10 januari 1927 in de UTA Palast am Zoo in Berlijn. De reacties waren zeer gemengd gaande van spontaan applaus tot boegeroep. De film duurde 153 minuten en dat was misschien net iets te lang. Voor de Amerikaanse markt werd onmiddellijk beslist om een ingekorte versie te knippen. Paramount Pictures en Metro-Golwyn-Mayer die een deel van de film hadden gefinancierd drongen hier erg op aan.
Bij het sneuvelen van enkele scènes werd het moeilijk om het verhaal te volgen en vooral de motivatie van de gekke geleerde Rotwang. Uiteindelijk werd een versie van 115 minuten vertoond in de Verenigde Staten. Later zou er nog in Duitsland zelf een nog kortere versie verschijnen van 91 minuten, het is duidelijk dat van het meesterwerk van Fritz Lang een travestie werd gemaakt. Dit kwam de reputatie en de kwaliteit van de film niet ten goede.
Critici storten zich op de film en er waren heftige voorstanders die Fritz Lang bejubelden als een genie maar er was ook afgunst en hoongelach, onder andere bij H.G. Wells, die het een rotslechte film noemde.
Jozef Goebbels, de latere Propaganda Reichsminister was onder de indruk van de film, hij zag toen al gelijkenissen met de nazi ideologie.
Fritz Lang zou later zijn zware ontgoocheling uitdrukken in de film. Eigenlijk hield hij helemaal niet van het eindproduct en heeft naar eigen zeggen de film gemaakt door zijn fascinaties voor robots. De erkenning die hij kreeg op latere leeftijd verbaasde hem dermate. Autobiografen zijn ervan overtuigd dat zijn negatieve kijk op de film er is gekomen door de toenemende belangstelling van de nazi’s voor zijn werk. De coauteur en zijn vrouw Von Harbou werd een overtuigend lid van de NSDAP in 1933. Een jaar later werd hun huwelijk ontbonden.
Curiosa
- De film werd een inspiratiebasis voor heel wat artistieke projecten. Bekende sciencefictionfilms zoals The Matrix, Blade Runner en de Batman film van Tim Burton zijn er duidelijk op geïnspireerd. C-3P0 in Star Wars is een personage die volledig zijn inspiratie kreeg van Metropolis. In de popmuziek verwijzen verschillende liedjes naar de film zoals onder andere Madonna’s “Express Yourself”.
- Het was voor die tijd de duurste film ooit met 5,3 miljoen Reichsmark die nu een equivalent zou hebben, rekening houdend met de inflatie van 16 miljoen dollar.
- De film is steeds controverse geweest van overdrijving, men sprak van duizenden extra’s terwijl het in feite enkele honderden waren die steeds hergebruikt werden voor diverse scenes.
- De speciale effecten met spiegels worden nog steeds gebruikt. Het zogenaamde Schüfftan Proces werd onder andere gebruikt voor de Lord Of The Rings Trilogie.
- Slechts een handvol mensen hebben ooit de volledige originele versie gezien. Het verknippen van de film was heiligenschennis.
- Metropolis ontleende zijn naam aan de enige echte Metropolis stad, namelijk New York City. De indruk die deze stad gaf aan regisseur Fritz Lang werd een inspirerende factor. De term Metropolis, zou trouwens blijven hangen als synoniem voor wereldstad, gigantische stad. Ook in de latere cartoons van Superman plaatst men de superheld in de stad Metropolis.
- Metropolis was eerst een roman en pas dan een film.
- De hoofdrolspeelster Brigitte Helm werd gekozen door een aanbevelingsbrief van haar eigen moeder.
- De film flopte grandioos door de kunstmatig opgewekte over belangstelling en veel te hoge verwachtingen enerzijds en anderzijds door het verminken van de film door de studio.
- De film is erkend door UNESCO in het Register van de wereld in 2001.
Bedenking
Metropolis van Fritz Lang is en blijft een historische baanbrekende film. Verbazende factor is het visionaire verhaal dat jammer genoeg weinig literaire waarde had, doch de ideeën zouden een voedingsbodem blijken voor een reeks van briljante filmmakers en auteurs. Het is ontegensprekelijk dat ook door de speciale effecten en de attributen zoals Art Deco mode en visualisatie van decors, de film niet alleen tijdloos zou worden maar na al die jaren blijft impressioneren.
Met deze film is het sciencefiction genre geboren op het witte doek en heeft de verbeelding van de mensen geprikkeld voor de komende generaties. Het is de meest indrukwekkende film uit de periode van de “stomme film” en toonde duidelijk aan dat de Duitse filmindustrie van die tijd niet moest onderdoen voor Hollywood. Men kan zich enkel afvragen indien de tweede wereldoorlog niet was losgebarsten hoeveel talent en genialiteit de kans zou gehad hebben om de wereld te veroveren. Het is jammer dat de Duitse filmindustrie is verloren gegaan, zelfs in de periode van het Derde Rijk werd het duidelijk dat deze industrie indrukwekkend was en vol getalenteerde mensen, Leni Riefenstahl is daar een goed voorbeeld van.
Ten slotte is Metropolis een nooit eindigend verhaal over de zoektocht naar een humane en rechtvaardige maatschappij, utopisch in zekere zin doch diepmenselijk. Persoonlijk voel ik het als jammerlijk aan dat bepaalde aspecten van de film niet nader zijn onderzocht, zoals de robot die stond voor het overbruggen van de onsterfelijkheid, een detail die het oerelement in ieder verhaal zou verhullen die van een onbeantwoorde en onsterfelijke liefde. Men kan ook in de robot de boodschap zien dat de mensheid verre van volmaakt is en dat mensen nog steeds op zoek zijn naar een perfectie die niet kan bestaan in mensen.
Metropolis komt inderdaad uit de oude doos, maar genialiteit is sterker dan tijd, het werk is misschien een gelukstreffer geweest, maar wat voor een. Het is een film die iedere filmliefhebber moet zien omdat het in feite een proloog is, of althans een van de velen, van onze huidige entertainmentindustrie. De pellicule is verouderd, de verbeelding en de verlangens in de film leven gelukkig verder in de nieuwe generaties.
https://www.youtube.com/watch?v=AvtWDIZtrAE
Foto’s: Hulton Archive/Getty Images.
© Thalmaray
