Koning Leopold II, de imperialistische vorst met een donker hart
Leopold II gezien door een hedendaagse bril
België is al sinds zijn kunstmatige politieke stichting het meest controversiële land in West Europa, het is dan ook verwonderlijk dat de in het leven geroepen monarchie enkele uitzonderlijke figuren heeft voortgebracht. De natie België is ontstaan bij de gratie van Frankrijk en Engeland voornamelijk als een bufferzone voor de Europese grootmachten, na jarenlang het strijdtoneel te zijn geweest voor de Europese militaire conflicten. In oude Latijnse teksten spreekt men over “de oude Belgen”, in feite gaat het hier over Galliërs, meer correct over Eburonen buren van de Germanen. De Belgen waren een volksstam die toen woonden in het gebied tussen Seine, Marne en Kwinte. Het overgrote deel van het huidige België was Germaans. De benaming Belgae was duizend jaar lang verdwenen met de val van het Romeinse Rijk tot het terug werd ingevoerd bij de stichting van deze artificiële natie.
Leopold I eerste koning der Belgen
Hoe dan ook foute historische benaming of niet de staat België was in alle opzichten een koloniaal politiek vehikel die in de beginjaren van de natie geen echte identiteit had en zwaar gebukt ging onder het francofone bewind. Om de situatie nog absurder te maken besloot men om van het nieuwe land een monarchie te maken. In de afgetekende staatsgrenzen was er een “inheemse” adel present zoals de prinsen de Ligne of het Huis de Merode. Er werd echter besloten een nieuwe monarchie te vormen met een onbekende prins uit het huis Saksen-Coburg, een onbelangrijke Duitse adellijke tak. Aldus werd Koning Leopold I de eerste monarch, eigenlijk een vreemdeling zonder band noch voeling met de bevolking. Na de relatief succesvolle regeerperiode van de man kwam het nog steeds naar een identiteit zoekende België sterk onder de invloed van één van de meest besproken monarchen uit de Europese geschiedenis: zijn zoon Leopold II ontpopte zich tot een eigenwijze, megalomane Koning die het tot zijn levenswerk zou maken om respect af te dwingen voor de nieuwe leerling op het Europese schaakbord. Niemand kon vermoeden dat de geschiedenis zich dubbelzinnig zou uitspreken over de man en het “land”.
Vroege levensloop
Leopold II werd geboren in Brussel op 9 april 1835 als de tweede zoon van de nieuwe monarch Leopold I, en zijn tweede echtgenote Koningin Louise, dochter van koning Louis Philippe van Frankrijk. Zijn oudere broer was overleden in 1834, en hij werd onverwacht de troonopvolger. Op 9-jarige leeftijd kreeg hij de titel van Hertog van Brabant, die de officiële titel zou worden van de troonpretendent.
Zijn politieke carrière begon hij in 1855 toen hij van rechtswege lid werd van het Belgisch Parlement. In hetzelfde jaar begon hij zijn politieke visie uit te stippelen en drong aan op het verwerven van overzeese kolonies. In 1853 huwde hij met Marie Henriette de dochter van de Oostenrijkse Aartshertog Jozef. Het kleurloze huwelijk zou vier kinderen ter wereld brengen drie dochters en één zoon, eveneens Leopold genaamd die stierf op 9 jarige leeftijd.
Regeerperiode
In 1865 besteeg hij de troon te midden van politiek tumult in het land. De socialistische beweging en de eeuwige politieke strijd tussen liberalen en katholieken in het land woog zwaar op het politieke leven. Leopold II probeerde de meeste democratische evoluties frontaal tegen te gaan en droomde van een militaire opbouw van het land. Het neutrale België was niet echt naar zijn zin en hij wou koste wat kost een belangrijke internationale speler worden.
Congo Vrijstaat
Leopold was ervan overtuigd dat slechts door kolonies te verkrijgen het kleine land enige betekenis kon hebben in het Europa van toen. Hij lobbyde fervent om nieuwe gebieden te verwerven voor het kleine “landje”. Wanneer deze pogingen politiek mislukten nam hij de onverwachte drastische beslissing om gebied te verwerven in zijn eigen naam, als een privé persoon. Een nooit geziene zet voor een staatshoofd, en in dit opzicht wel revolutionair. Hij slaagde erin om geld te lenen van de Belgische schatkist om zijn ambities te verwezenlijken.
In 1868 probeerde hij via diplomatieke onderhandelingen met de Spaanse Koningin Isabella II van Spanje om de Filipijnen over te kopen. Wanneer de Spaanse vorstin van de troon werd gestoten hoopte hij dat zijn plan vooralsnog zou lukken. Gezien de financiële voorwaarden echter te hoog waren mislukte zijn overname. Hij zou verder in het geniep proberen te verkrijgen dat de Filipijnen een onafhankelijk land werden geregeerd door een Belg. Ook dit plan mislukte onder andere door de lokale opstand tegen de Spanjaarden. Diep ontgoocheld verwisselde hij zijn focus naar donker Afrika. Zijn aandeel in mislukte staatsgrepen en overnames waren talrijk, hij was voor zijn tijd een enorm sluwe lobbyist en gebruikte intrige, chantage en corruptie.
In 1876 gooide hij het over een andere boeg en stichtte hij een private firma: “De Internationale Afrikaanse maatschappij” onder de dekmantel van een wetenschappelijke en filantropische missie. Hij was vastberaden om te scoren ditmaal en maakte gebruik van de diensten van de beroemde ontdekkingsreiziger Henry Stanley om het gebied van de Congo in kaart te brengen en uiteindelijk te koloniseren. Zijn manipulatie had resultaat want in een diplomatiek gedwongen conferentie van Berlijn in 1885 werd hij door 14 Europese landen en de Verenigde Staten erkend als beheerder en monarch van het gebied welke Stanley had in kaart gebracht. Op 5 februari was de Congo Vrijstaat een feit, en was hij onbetwiste heerser van een gebied 80 maal groter dan zijn eigen Koninkrijk. Het gebied kreeg een eigen privéleger onder het bevel van de koning: “The Force Publique” een veredelde benaming voor huurlingen die enkel en alleen verantwoording aflegden aan de geobsedeerde koning.
De kolonisatie
Leopold II werd onmetelijk rijk dankzij de gewonnen grondstoffen en andere rijkdommen van zijn Afrikaanse privé-tuin. Zijn fortuin werd bij zijn dood geschat op 500 miljoen dollar, hij was daarmee op dit moment de rijkste man ter wereld. Het gros van zijn fortuin zou na zijn dood overgedragen worden aan de Belgische Staat. Vooral de handel in ivoor en rubber bracht hem een fortuin op. Hij voerde bijna onmiddellijk een politiek in van protectionisme en niet-Belgen waren niet welkom in het gebied. De lokale bevolking werd gedwongen om te werken als slaven. Het zou jaren duren vooraleer de eerste rapporten over mensonterende praktijken hun weg vonden naar Europa. In feite werd er een regime in stand gehouden door slavernij gepaard met volkerenmoord, massa executies, mutilatie en uitgebreide terreurpraktijken. Het afhakken van ledematen was één van de meest beruchte strafmaatregelen die zijn koloniaal leger invoerde.
Verschillende katholieken missionarissen probeerden tevergeefs tussenbeide te komen wanneer ze werden geconfronteerd met de diepe ellende van de inheemse bevolking.
De tol van de genocide wordt geschat tussen de 2 tot 15 miljoen mensen. Gezien er zo goed als geen administratie werd bijgehouden is het onmogelijk om een correct cijfer te plakken op de expansiedrang van de koning met een zwart hart. Voorstanders argumenteerden dan weer dat de opgelegde straffen sterk werden overdreven en dat velen stierven toen ze werden neergeschoten uit wettige zelfverdediging.
Na grondig onderzoek door antropologen en analisten die alle documenten hebben bestudeerd van verschillende oorsprong werd in 1919 door de toenmalige Belgische regering aangenomen dat de helft van de bevolking van de Congo Vrijstaat was omgekomen door de handen van de Belgen. Dit zou neerkomen op een aannemelijke schatting van 10 miljoen mensen. Dit werd nog vermeerderd door de talloze slachtoffers van ziektes die de Belgen hadden geïntroduceerd in het gebied. Deze statistieken en bevindingen dienen echter met een korrel zout te worden genomen, deze extreem hoge cijfers zijn ietwat onrealistisch, indien inderdaad de helft van de populatie zou zijn omgekomen zou het onmogelijk geweest zijn om een effectieve productieve kolonisatie te voeren. Pikant detail is dat zijn naam steeds in één adem is vernoemd met de gruwel in Congo, doch feit is dat hij nooit één voet heeft gezet op Afrikaanse bodem. Sommige historici beweren dan ook dat hij het slachtoffer was van een leger ja knikkende administrateurs, die hem incorrect informeerden over de situatie ter plaatse. Hoe dan ook het staat als een paal boven water dat er gruwelijke feiten werden gepleegd in zijn naam.
De Afrikaanse troon wankelt
Deels door afgunst van de andere regeringsleiders en staatshoofden en deels door de verslagen van de genocide kwam er begin 1900 massale kritiek op Leopold II. Vooral het Verenigd Koninkrijk keek met afgunst en nijd naar het succes van de “waanzinnige koning”. De regeerperiode van Congo Vrijstaat zou uiteindelijk de aanleiding geven tot de eerste mensenrechten beweging. Zelfs de Amerikaanse schrijver Mark Twain schreef een vernietigende satire over Leopold II. De koning met de lange baard was onwrikbaar en verkondigde doodleuk dat de gruwel werd verantwoord door het christianiseren van de wilde zwarten. Volgens hem was het evangeliseren veel belangrijker dan de zwarte doden.
De wereld sprak zich vernietigend uit over de Koning die alle credibiliteit aan het verliezen was. Arthur Conan Doyle auteur van onder andere de Sherlock Holmes reeks, schreef er zelfs een boek over: “The Crime of Congo”. Doyle vergeleek de tragedie met de kolonisatie van Nigeria door de Britten, waar het allemaal veel minder bloederig aan toe ging. Historisch onpartijdig dient te worden gezegd dat de meeste van de praktijken ingevoerd door Leopold II methodes waren die eveneens werden uitgevoerd door de Nederlanders in het Oost Indisch gebied en ook Duitsland, Frankrijk en Portugal gebruikten gelijkaardige methodes in hun kolonies doch niet op een dergelijke grote schaal.
Afstand van Congo
Onder constante Belgische en internationale politieke druk werd Leopold II uiteindelijk gedwongen afstand te doen van zijn privé gebied. Hij werd quasi gedwongen het gebied over te dragen aan de Belgische Staat in 1908: Belgisch Congo was geboren. De bewindvoerder was deze maal niet de monarch doch wel het parlement. Leopold II zou nooit vergeten dat hij gedwongen werd om zijn kolonie af te geven en had sindsdien nog meer een hekel aan politici en politieke verworven rechten. Het zou zijn gedachtegang alleen maar donkerder en extremer maken.
Moordaanslag
In 1902 was er een heuse moordaanslag op zijn leven door de Italiaanse anarchist Gennaro Rubino. Deze laatste bleek echter een slechte schutter te zijn, hij vuurde drie kogels naar de vorst maar miste doel. Hij werd onmiddellijk aangehouden, de koning was ongedeerd.
Dood van de zwarte koning
Op 17 december 1909 stierf de omstreden koning in het paleis van Laken. De kroon zou overgaan naar zijn zoon Albert I, die één van de meest geliefde vorsten zou worden in Europa. De zoon zou erin slagen waar zijn vader roemloos faalde, hij zou geliefd worden bij zijn onderdanen en ergens de smet op de jonge monarchie wegnemen midden in het tumult van de Eerste Wereldoorlog.
Bedenking
Leopold II dient vooral te worden gezien als een product van zijn tijd. Het is overduidelijk dat deze man kampte met een gigantische zelfbevestigingsdrang en hij een CEO avant la lettre was die nooit zijn doel uit het oog verloor. Zijn droom was om het kleine België groter en mooier te maken in dit opzicht is hij een uitstekende monarch geweest. Niet alleen heeft hij België op de kaart gezet, zijn onmetelijk fortuin werd aangewend om zelfs megalomanische bouwprojecten te financieren onder andere in Brussel en Oostende. Hij liet gigantische werken uitvoeren die de Belgische hoofdstad heeft opgetrokken tot het niveau van Parijs, Amsterdam of Londen. De tiran van Afrika heeft in een zekere zin zijn fortuin gedeeld met zijn landgenoten, jammer genoeg zouden ze ook delen in de latere kwalijke reputatie.
De geschiedenis heeft een zeer selectief geheugen, men wordt als historische figuur meestal beoordeeld naar de negatieve passages van een leven. Leopold II zal dan ook eeuwig verbonden blijven met koloniaal misbruik en onrecht. De waarheid is waarschijnlijk dat het hier ging om een gecompliceerd persoon met grote ambities en dromen. Het siert hem dat hij deels van die aspiraties heeft weten waar te maken. Als vorst van een gefabriceerd ministaatje, met een niet-historische kroon heeft hij inderdaad menig koningshuis in de schaduw gezet door durf, moed en inzicht. Het jammere is dat er om het doel te bereiken niet erg humane middelen zijn gebruikt.
Leopold II leert echter dat er goed en kwaad schuilt in ieder van ons en dat in de achtervolging van menselijke dromen en ambities dikwijls fouten worden gemaakt waarvan de gevolgen niet te overzien zijn.
Als overtuigd republikein is het vreemd om te moeten toegeven dat ook monarchieën boeiende figuren hebben gegeven aan de geschiedenis in goede of slechte zin. De uiteindelijke waarheid zal ergens in het midden liggen tussen goed en kwaad. Als advocaat van de duivel kan ik slechts argumenteren dat het moeilijk is één koloniale mogendheid te vernoemen die geen gruweldaden op zijn kerfstok heeft. Als spreekbuis voor de mishandelde Afrikaanse bevolking, vraag ik mij af of het historische leed in verhouding staat met de evolutie van de beschaving? Men heeft de mond vol van zijn gruweldaden, doch men vergeet tevens de internationale onderdrukking van andere bevolkingsgroepen zoals Native Americans in de Verenigde Staten, Aboriginals in Australië, de Spanjaarden in Latijns Amerika en ontelbare andere voorbeelden.
De koning met het zwarte hart is grotendeels verantwoordelijk voor de huidige rijkdom van de Belgische staat en zeker de financiële balans van het koningshuis, in die zin is zijn invloed op de geschiedenis van België gigantisch geweest.
Vraag is ook of na de overname van de Congo door de Belgische Staat de situatie daadwerkelijk is verbeterd voor de Congolezen?
Vele biografieën dragen ronkende titels zoals “The Butcher of Africa: King Leopold II of Belgium” en “The Mad Monarchist” het is dan niet verwonderlijk dat zowel de Belgische Staat als het huidig koningshuis liefst deze donkere episode wil laten vergeten.
Persoonlijk denk ik dat hij past in een exclusieve groep van historische figuren die de agressieve wreedheid en het egoïsme van het menselijk ras hebben bewezen doorheen de eeuwen. Andere tijden, andere protagonisten, de nieuwe mensen met een zwart hart lijken nu de CEO’s en politici te zijn van ons tijdperk, bedekt onder een mantel van politieke correctheid, minder bloeddorstig maar daarom niet minder wreed.
© Thalmaray
