De “librije”: de behekste bibliotheek van het Nederlandse Zutphen
Per toeval kreeg ik een oud boek onder ogen afkomstig van de provincie Gelderland. Dergelijke ontdekkingen herbevestigen de archeologische schatkamers van de Lage Landen, rijk aan tradities, legendes en geplaveid met historische gebouwen en gebeurtenissen.
Heb het altijd fascinerend gevonden wanneer bepaalde personen, plaatsen of gebouwen niet meteen beantwoorden aan een patroon van verwachtingen maar in tegenstelling vol verassingen blijken te zitten. De Librije heeft zelfs mijn wildste verwachtingen ingelost.
Geschiedkunde
De “Librije” is in alle aspecten een unieke openbare bibliotheek in de Sint Walburga Kerk in Zutphen. De kerk zelf dateert uit de elfde eeuw. Het bibliotheekgebouw en het aanwezige meubilair zijn onveranderd gebleven doorheen de eeuwen. De meeste originele werken bleven in situ al die jaren.
Bepaalde boeken werden letterlijk vastgeketend aan de leestafels sinds het ontstaan van de leesplaats. In de middeleeuwen was deze kerk van groot belang en de 12 kanunniken die verantwoording droegen waren tevens de vaste adviseurs van de Graaf van Gelderland. Aan het einde van de vijftiende eeuw was de verzameling boeken indrukwekkend te noemen. In 1490 werd beslist om een heuse bibliotheek te bouwen om de collectie te herbergen.
Uit de goed bewaarde stadsarchieven leren we dat de “Librije” bedoeld was als een inspiratiebron tegen de opkomende reformatie. De kerkverantwoordelijken waren in de overtuiging dat door het lezen van de ‘juiste’ boeken mensen konden overtuigd worden dat het christelijke Rooms Katholieke geloof de enige juiste religie was.
De werkzaamheden namen een aanvang in 1561 en kwamen ten einde drie jaar later. De architectuur was gebaseerd op bestaande leesruimtes in het middeleeuws klooster van Zutphen genaamd de Broederen kerk ook bekend onder de naam de Zwarte Paters Kerk. De bouwplannen waren aangepast zodat het een geheel vormde met de bestaande kerk.
Architectuur en aankleding
De indrukwekkende pilaren werden gebruikt om afbeeldingen aan te brengen van de vier evangelisten, zijnde Sint -Barbara, Sint- Catharina, Sint- Pieter en Sint- Paulus en verschillende andere heiligen zoals Sint-Walburga. Opvallend is tevens een afbeelding van Christus met de tekst “Ego sum via veritas et vita” (Ik ben de weg, de waarheid en het leven – Johannes 145: 6).
De leestafels dateren van 1560. De muren zijn versierd met talrijke schilderijen zoals de “Heilige Drievuldigheid”, “Het lam Gods” en andere. De glasramen zijn versierd met heraldische schilden zoals deze van de bibliotheek stichters Herman Berner en Conrad Slidewater.
De vreemde beslissing om de boeken vast te ketenen was enkel uit puur praktisch opzicht. Boeken waren waardevol, bovendien was het een openbare bibliotheek. De kettingen waren zekerheid dat de boeken bleven waar ze thuishoorden.
Vreemd is ook dat de huidige ingang oorspronkelijk een achteringang was. Bij de oorspronkelijke ingang staat nu een praalgraf voor Evert van Heeckeren en zijn echtgenote Maria Torck, ondanks het feit dat ze daar niet zijn begraven.
Er is tevens heel wat te doen over een afbeelding op de meest westelijke pilaar van een vrouw met ontblootte genitaliën. Het wordt liefkozen” het blote vrouwtje” genoemd doch naar de betekenis van deze afbeelding heeft men nog steeds het raden naar.
De letterkundige verzameling
Er is plaats voor ongeveer een driehonderdtal boeken op de leestafels, de volledige collectie zou bestaan uit 750 exemplaren. Het gros van de verzameling werd samengebracht door de stichters in de eerste helft van de zestiende eeuw. Andere stukken werden verworven door schenkingen. Het was gebruikelijk dat geëduceerde inwoners van Zutphen na hun dood hun boeken schonken aan de “Librije”. Er zijn ook talrijke naslagwerken van de school van Zutphen geschreven door studenten. In de zeventiende eeuw kwamen er boeken bij over de reformatie en de algemene geschiedenis der Nederlanden. Tot midden 18de eeuw bleef de verzameling groeien door donaties, meestal door geestelijken die sterke banden hadden met de kerk. De verzameling zoals die er nu uitziet behelst onderwerpen zoals literatuur, godsdienst, politiek en geschiedenis. Te noteren zijn de werken van de klassieke meesters zoals Seneca, Homer, Herodotus en Virgil maar ook de Nederlander Erasmus is prominent aanwezig.
Op de leestafels vinden we nu nog originele werken van de vijftiende en zestiende eeuw met prachtige lederen boekomslagen versierd met zilveren letters. De boekenkasten geven dan weer een thuis aan de werken van de zeventiende eeuw.
De voetafdruk van de duivel
Op de vloer zien we voetsporen zogenaamd gemaakt door de duivel. In een gedicht van A.C.W. Staring wordt het duivelse bezoek bezongen in de “Librije”. De legende bestaat dat deze plaats frequent werd bezocht door Satan en behekst is. Volgens de overleving zou het een confrontatie zijn geweest met een “hellehond” en een broeder “Jaromir” die regelmatig de regels had gebroken door te eten op vastendagen.
De boekbinder van de tegenpartij
De “Librije” deed beroep op boekbinder Vincent van Russenborch uit Deventer. Deze man was eigenlijk een aanhanger van Luther doch hield dit wijselijk voor zichzelf. Ironisch genoeg versierde hij de boeken uit de “Librije” met dezelfde motieven en afbeeldingen die hij gebruikte voor Maarten Luther, Erasmus en Johannes Hus. De conservator van de “Librije” Berner heeft dit nooit ontdekt. Vermoedelijk liep hij echter in 1564 tegen de lamp en hij verliet Deventer om spoorloos te verdwijnen.
Hedendaagse situatie
Veel krediet gaat naar de bevoegde instanties verantwoordelijk voor de conservatie van deze architecturale bijzondere plaats. In samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek werden vele boeken zorgvuldig en deskundig gerestaureerd ondanks een zeer hoge kostprijs. Het is van het uiterste belang dat deze plaats zo lang mogelijk in zijn oorspronkelijke staat wordt behouden, het staat de mens van vandaag in staat een blik te werken in het verleden.
Toeristische attractie
De “Librije” is terecht opgenomen in de lijst van toeristische trekpleisters. Men kan de bibliotheek en de kerk bezoeken met of zonder rondleiding. Volwassenen betalen 4 euro, 12-18 jarigen 2,20 euro, onder de 12 jaar is de toegang gratis.
Er bestaat tevens een souvenirshop waar men terecht kan voor boeken, kaartjes, cd’s e.d. In de buurt kan men gemakkelijk parkeren. Voor gedetailleerde openingsuren doet men er goed aan de website te bezoeken.
Conclusie
Wanneer men de passie in zich draagt voor de letteren en het geschreven woord is een bezoek aan deze plaats meer dan aanbevolen. Ben zeer sterk in de overtuiging dat deze plaats nog andere verhalen in zich heeft en dat de gekende geschiedenis slechts een tipje van de sluier is.
Meer info: website.
© Thalmaray
