Mata Hari: van eenvoudige Nederlandse vrouw tot topspionne

Mata Hari : danseres en spionne op het toneel van de oorlog.

 

Er is geen enkele Nederlandse vrouw die meer tot de verbeelding spreekt in de geschiedenis dan Mata Hari, deze eenvoudige Nederlandse vrouw overtrof zichzelf door een waas van erotiek en mysticisme kunstmatig in leven te houden, en beheerste als geen ander de kunst van het entertainment en de vrouwelijke verleiding. Ironisch is wel dat hoogstwaarschijnlijk ze nooit de geschiedenis zou zijn ingegaan indien ze niet een tragische dood had gekregen, en als de gefabriceerde roddels en geruchten niet een eigen leven gingen leiden. Hoe sterk ze ook in het leven roem zocht, ze zou die slechts vinden in de dood en in de legende. Tot op de dag van vandaag blijft de naam Mata Hari, Indonesisch voor “oog van de dag”, mysterieuze reflexen oproepen eigen aan het verre Oosten en eigen aan een gevaarlijk avontuurlijk leven.

Biografie

In Leeuwaarden in het hoge Noorden van Nederland werd op 7 augustus een meisje geboren die de naam Margaretha Geertruida Zelle kreeg. Geboren in een bourgeois Calvinistisch nest ging het haar als jong kind voor de wind, totdat haar vader,  een succesvolle hoedenmaker,  besloot om te breken met zijn gezin en de liefde op te zoeken met een andere vrouw. De moeder van Margaretha kwam deze slag niet te boven en overleed kort daarna. Het jonge meisje verzonk in een desolate povere situatie, iets wat de rest van haar leven in haar geheugen gegrift stond.

Vastbesloten om haar noodlot te ontsnappen was het op 18-jarige leeftijd dat ze haar leven een nieuwe berekende wending gaf. In een lokale krant merkte ze een aankondiging op van een legerkapitein die een huwbare vrouw zocht. Kapitein Rudolf MacLeod was gelegerd in Nederlands-Indië. Hij had zijn land voor meer dan twintig jaar gediend in de prachtige kolonie en was toen aan het recupereren van malaria in Amsterdam. De aankondiging kende blijkbaar bijval gezien het voor vele meisjes een niet-ingewikkelde manier was om de armoede te vermijden. Ze was slim genoeg om in haar brief een aantrekkelijke foto te voegen, in 1895 na een passionele romance en ondanks het aanzienbare leeftijdsverschil van meer dan twintig jaar werd de relatie bezegeld met een huwelijk. Een jaar later was de gezondheidstoestand van haar man aanzienlijk verbeterd en werd hij verzocht om zijn eenheid te vervoegen in Oost Indië, zijn vertrek werd uitgesteld gezien Margaretha zwanger was van hun zoon Norman John, één jaar later dan gepland vertrok het gezin dan toch naar het verre Oosten.

Koloniale Periode

Centraal Java werd haar nieuwe thuis voor de komende jaren, in dit exotische oord bracht ze ook nog een dochter in de wereld. Haar man werd een jaar later gepromoveerd tot bevelhebber van zijn eenheid en kreeg de rang van Majoor. Wat een mooie nieuwe start had moeten zijn bleek algauw om te slaan in een tragedie, beide kinderen werden ernstig ziek en de jongen overleed, later bleken beiden te zijn vergiftigd. Na deze zware tragedie was het Margaretha zelf die ten prooi viel aan tyfus. In 1900 ging haar man met pensioen, doch ze bleven wonen in de kolonie. Bij Margaretha groeide de heimwee naar Europa. Haar huwelijk was enkel nog een schertsvertoning, vooral gezien ze sinds zijn pensioen niet meer profiteerde van diens prestige. Ze keerden terug naar Amsterdam in 1902, het huwelijk werd kort daarna ontbonden. Haar dochter dumpte ze bij familie en Margaretha vertrok naar Parijs om zich nooit meer om haar kind te bekommeren.

Parijs

Ze kwam aan in de Franse lichtstad met één enkel troef die ze kon uitspelen :  haar schoonheid. Ze vond al gauw een job in een artiesten bureau, maar ontgoocheld in de geldelijke beloning keerde ze berooid terug naar Nederland. Na korte verblijven in verschillende Nederlandse steden trok ze met de onrust die haar eigen was geworden terug naar Parijs. Via een rijke minnaar werd ze echter deze maal met open deuren ontvangen in Parijs. Ze was vastbesloten om het te maken in deze prachtige bruisende stad. Parijs was in die tijd in de ban het exotische en vooral het Oosten, ze begon om zich te laten doorgaan voor een Oosterse schoonheid, ze had al gauw de kunst van de verleiding begrepen maar was niet echt een danstalent van natuur, daarom kwam ze met het briljante idee om een act samen te stellen die compleet nieuw was voor Europa, zich enkel en alleen baserend op de inheemse dansen die ze had gezien in de Nederlandse kolonie. De mythe Mata Hari was geboren en de geslepen Nederlandse vrouw herschreef eigenhandig haar biografie met mythes, leugens, verhalen die allen van nut waren in haar spel der verleiding.

De danseres

Haar verhalen waren telkens kleurrijk en gemixt met fantastische fabels en onwaarheden. Ze gaf zich uit voor boeddhiste, een adellijke dame of zelfs een exotische prinses. Gezien de meeste inwoners van de lichtstad nooit een voet buiten Frankrijk hadden gezet was het een fluitje van een cent om hun bedenksels en fabels voor te liegen. Na enkele amateuristische optredens in privé salons werd ze meer en meer opgemerkt door de Franse beau monde, en groeide haar valse reputatie van exotische danseres. Op één van deze optredens viel voor het eerst de naam Mata Hari. Slim als ze was verdiepte ze zich in de Oosterse occulte geschiedenis en kleurde ze haar optredens met het nodige exotisme zoals kaarsen, aangepaste muziek, kleurrijke sluiers en vooral was ze schaars gekleed, eigenlijk was het een sublieme vorm van striptease in een oosters sausje. Decadent Parijs adopteerde haar met open armen en voor de volgende negen jaar was ze de ongekroonde prinses van Parijs. In haar horde fans waren de meest invloedrijke mensen in de maatschappij. Haar minnaars waren ontelbaar, haar bewonderaars nog talrijker. Ze was kind aan huis bij Ministers, Duitse officieren, kunstenaars en miljonairs. Haar rijkdom was een feit alsook haar glorie tot aan de valavond van wereld oorlog I.

De Spionne

Alhoewel ze voor de normen van die tijd uitzonderlijk mooi was, had ze eigenlijk haar beste jaren achter de rug. Ze begreep dat het nu vooral een spel was van geld en macht. Naar alle waarschijnlijkheid heeft ze uit strategische overwegingen informatie doorgespeeld aan de Duitsers, alhoewel het later informatie bleek die zeker niet cruciaal is geweest. Toen ze in 1916 voor het eerst in haar leven echt verliefd werd op een Russische officier besloot ze van kamp te wisselen. De Franse inlichtingendiensten kregen haar aanbod om voor hen te werken en zelfs diep in Duitsland te gaan spioneren. Ze wist niet dat diezelfde dienst al maanden een nauwkeurige val aan het opzetten was om haar te arresteren.. Na een chaotische reis door verschillende Europese landen keerde ze terug naar Parijs, waar de Fransen ondertussen al een sluitend dossier tegen haar hadden verzameld. In 1917 werd ze gearresteerd.

Val van de courtisane

De Fransen waren best opgezet met haar arrestatie en gebruikte die voornamelijk als een propaganda stunt. Op dezelfde manier als zij haar nieuwe identiteit had gecreëerd waren de Fransen even vindingrijk in het fabriceren van beschuldigingen. Er was een totaal van acht aanklachten wegens spionage, uiteindelijk werd ze schuldig bevonden, een verdict dat zacht gezegd nogal bedenkelijk was en niet meer dan een samenraapsel van geruchten, vermoedens en valse bewijzen. Het vonnis was de doodstraf.

Eventjes probeerde de Nederlandse Koningin haar vrij te krijgen of toch ten minste de doodstraf te omzeilen doch de Fransen legden het verzoek zonder verder commentaar naast zich neer. Er volgde een merkwaardige reactie van de Franse overheid ze stelden de Duitsers een ruil voor, haar uitlevering aan Duitsland in ruil voor de vrijlating van Franse krijsgevangenen. Ook dit verzoek werd niet beantwoord. Haar beide brood heren hadden haar verstoten en verraden. De sensuele knappe vlieg was gevangen in een web die ze zelf had gesponnen. Opmerkelijk was dat ze in de dagen van haar gevangenschap zich bekeerde tot het katholicisme, doch geen enkele God kon haar nog helpen en ze werd op 15 oktober 1917 ter dood gebracht door een vuurpeloton. Ze wandelde in haar beste klederen naar het executie veld van Vincennes, ze aanvaarde het aangeboden glas van rum, maar weigerde de blinddoek, naar eigen zeggen wou ze haar beulen in de ogen kijken. Twaalf Franse soldaten doorbroken de stilte van de morgen en de spionne viel dood neer.

Historische analyse

De meeste historici zijn er nog niet uit of Mata Hari eigenlijk wel de ernst van haar spel en haar manipulaties besefte, was ze inderdaad een getalenteerde dubbel spionne of slechts het slachtoffer van haar eigen narcistische machtswellust. Waar men het wel over eens is, is dat haar verhaal weigert te worden vergeten in de geschriften van de geschiedenis ondanks sterke aanwijzingen dat haar capaciteit werden toegekend die ze niet had. De vraag blijft tot op heden of ze wel een spionne was, er zijn sterke aanwijzingen dat ze gewoon een bijzondere vrouw was die haar troeven uitspeelde in een wraak reflex die ontstond in haar traumatische jeugd. De waarheid kende zij alleen en die heeft ze in de traditie van haar eigen gecreëerde mystiek meegenomen in haar graf.

Bedenking

Mata Hari is een naam die niet alleen meer staat voor de persoon achter de benaming, maar voor een sfeer, een tijdsbeeld en een geromantiseerd leven. Nog steeds wordt deze naam geassocieerd met het Oosten, spionage, verleiding en amoureuze verwikkelingen. Wat mij bijblijft is dat onder de juiste omstandigheden en met de nodige wilskracht iedereen zijn eigen lot kan kneden en een eigen universum kan opbouwen, jammer genoeg zijn deze creaties niet altijd voorbestemd om de tand des tijds te overleven. Haar fictie en haar verhaal werden versmolten tot een tragisch einde, waar de protagoniste slachtoffer werd van een creatie die niet meer was te stoppen of hoe de legende de figuur letterlijk consumeert. Ze blijft echter in het collectief geheugen hangen zoals o.a. in verfilmingen, wie kent niet de Greta Garbo prent als Mata Hari ?, en zelfs in de moderne media wordt haar verhaal gretig opgepikt zoals in  een succesvolle PC-game. Het is een troost dat ze de roem die ze zo nodig had heeft gevonden in die kille kogelregen in Vincennes.

Geschiedenis heeft zo zijn eigen ironie haar doodsvonnis betekende eigenlijk haar onsterfelijkheid.

© Thalmaray – 2011.

Leave a Comment