De catacomben van Priscilla
De catacomben van Priscilla
Soms staan we niet stil bij de archeologische erfenis die we sinds het begin der eeuwen hebben met betrekking tot de doden cultus. Begraafplaatsen zijn meestal oorden of structuren gebouwd door mensen. Het kan gaan van simpele graven bestaande uit hout en steen, tot heuse monumenten die gebouwd werden om de eeuwen te overleven. Er is soms een schril contrast tussen een eeuwenoud graf op een Europees kil kerkhof en de majestueuze piramiden van Egypte. Ondanks al deze soms opmerkelijke verschillen is er één constante: deze plaatsen geven informatie en geheimen prijs van de mensen die daar op deze locatie hebben gewoond, geleefd en zijn gestorven.
Een van deze meest opmerkelijke sites zijn door mensen gehouwen catacomben, ondergrondse complexen in de vorm van kunstmatige grotten. Door deze speciale locatie zijn het letterlijk schatkamers aan informatie gezien deze plaatsen door hun moeilijke bereikbaarheid optimaal gepreserveerd zijn, niet alleen beschut voor menselijke invloed maar ook voor natuurlijke elementen.
Er is veel controverse en onwetendheid over de eerste christenen, de catacomben van Priscilla werpen een uniek beeld op deze passage in de geschiedenis. Het is de grootste en de oudste catacombe van Rome, waar eens het hart van het Romeinse Rijk klopte. De informatie gevonden in afbeeldingen, teksten en zelfs structuur van de catacomben kan mede de redenen verklaren waren het christendom Europa en later een stuk van de wereld heeft veroverd.
Vooraleer ik in detail ga bespreken wat de connectie is tot de catacomben en de eerste vroegchristelijke beweging is het belangrijk de historische feiten op een rij te zetten.
Ligging
De Catacomben van Priscilla zijn gelegen in de Via Salaria bij de Piaza Crati, en lagen buiten de stadsmuren van het antieke Rome. Een eerste vermelding is terug te vinden in het document “Depositio Episcoporum”, een lijvig verslag die de begrafenis beschrijft van St. Sylvester op de begraafplaats van Priscilla.
De benaming Priscilla is vernoemd naar een lid van een vooraanstaande Romeinse familie, waarschijnlijk was ze de vrouw van consul Acilius, een oude luitenant van de legendarische Tiberius. Ze zou later geëxecuteerd worden op bevel van keizer Domitian. Als christen doneerde ze de grond en de steengroeve aan de beweging. De catacomben zouden deel uitgemaakt hebben van een groter complex waar ook een residentiële villa toebehoorde.
Vroeg christenen
De eerste christenen gebruikte de Catacombe als een begraafplaats sinds het begin van de 2de eeuw tot laat in de vijfde eeuw. Vreemd genoeg kreeg de plaats onder de christenen een soort van statussymbool. Iedereen wenste begraven te worden tussen beroemde martelaren zoals St. Sylvester, Philip en Felix. Volgens de archeologen zijn er naar schatting 40.000 graven waaronder 7 graven van Pausen zoals paus Marcellinus en paus Marcellus.
Er gaan legendes en verhalen de ronde dat de christen in diezelfde catacomben van Priscilla zich schuil hielden voor de repressie van de Romeinse Senaat. Historisch feit is wel dat Rome bijna omringd werd door begraafplaatsen en deze nieuwe politiek-religieuze groepering zich eender waar perfect kon verstoppen. Bouwkundige analyse stelt vast dat deze bewering waarschijnlijk ontsproten is aan de fantasie of aan retorische overdrijving. Niet alleen was het er zeer koud en vochtig, er was bovendien niets voorzien voor verlichting, geen sporen van toortsen of nissen die deze veronderstelling zou kunnen ondersteunen, bovendien was er simpelweg geen plaats.
Na de vijfde eeuw werden er geen mensen meer begraven doch de catacomben van Priscilla verloor hun aantrekking niet als pelgrimsoord. Waarom men gestopt is met deze plaats te gebruiken als begraafplaats is onduidelijk, maar hield mogelijks verband met de constante belegering van Germaanse troepen. Het Romeinse Rijk was al aan het wankelen.
Vele catacomben werden later voorzien met een bovengrondse infrastructuur om de religieuze adoratie te vergemakkelijken. Ook op deze plaats verrees er een basiliek. De constante politieke onrust en de bijna permanente staat van oorlog zorgde ervoor dat het onderhoud van de catacomben bemoeilijkt werd. De stoffelijke resten van de martelaren werden meestal ergens anders verplaatst en de catacomben werden één voor één verlaten.
Herontdekking
Het duurde tot de renaissance vooraleer de catacomben terug werden ontdekt. Antonio Bosio was de man die ze voor het eerst terug in de aandacht bracht. Het duurde wel tot de negentiende eeuw vooraleer er ernstig archeologische en wetenschappelijk onderzoek werd verricht door de befaamde Italiaanse archeoloog Giovanni Battista de Rossi.
Italiaanse traditie
Niet de christen waren de trendsetters om mensen in ondergrondse complexen te begraven. Het idee kwam van de Etrusken en wordt hypogea genoemd. De vulkanische grond in Italië is gemakkelijk uit te graven in Centraal Italië en sterk genoeg om ondergrondse structuren te dragen. Welstellende families uit heidense stammen bouwden heuse familiecrypten van soms enorme afmetingen.
Structuur van de Catacombe van Priscilla
Dit indrukwekkend complex bestaat uit drie verschillende niveaus en telt in totaal 13 km tunnels. De galerijen tellen vele loculi, particuliere nissen waarin juist één lichaam kan. Deze werden verticaal opgestapeld in een structuur genaamd de pilae. De bovenste top van de galerijen waren niet uniform van structuur gezien het hier ging om een oude steengroeve. Op de vloer is er een zekere symmetrie terug te vinden naar het model van een visgraat structuur. Iedere nis (loculus) werd gesloten met een terracotta plaat, soms voorzien van een marmeren plaat met een tekst of afbeelding. De platen beschreven de overleden persoon, waren een waarschuwing voor grafrovers en hadden christelijke symbolen. Een veel voorkomend symbool was deze van een vis. In het Grieks is IXOYS namelijk aan acroniem voor Jezus Christus. Veel voorkomend tevens de letters Alfa Omega, symbool van God en Chi Rho synoniem voor Jezus. Blijkbaar was er ook een klassenverschil bij de eerste christenen. Dit kan men afleiden doordat er ook kleine kamers waren genaamd cubicles. Deze hadden marmeren sarcofagen en waren versierd met indrukwekkende fresco’s die het leven uitbeelden van de overledene of zelfs Bijbelse taferelen.
Een van de pronkstukken van de catacomben van Priscilla is de zogenaamde cubicle “Velatio”. Het prachtige fresco toont een vrouw uit in drie stages in haar leven: het huwelijk, het baren van een kind en het opstijgen naar de hemel. De wanden zijn versierd met Bijbelse taferelen over onder andere Abraham en zijn offer van Isaac. Het plafond is prachtig versierd met pauwen, duiven en fazanten die rond het centrum vliegen waar de beeltenis staat van Jezus als de goede herder. Heel dicht bij de Velatio is waarschijnlijk de oudste bekende afbeelding van de Maagd Maria met kind. Iets verder is er een Griekse kapel die nog meer kunstschatten prijsgeeft.
De stijl van de fresco’s zijn bekend als de stijl van Pompeï: ze bestaan uit groene en rode lijnen om de verschillende verhalen te begrenzen.
De Catacombe is een stille getuige voor het belang die de vroeg christenen hechten aan de ritus van de communie als het geloof in een eeuwig leven. In verschillende boeken worden ze beschreven als een groepering die onafhankelijkheid en gelijkheid hoog in het vaandel droegen. De Catacombe is een obscuur symbool voor de gelijkheid onder hen. In tegenstelling tot vroeg heidense begraafkelders die enkel voorbehouden waren voor de familie, was de christelijke begraafplaats voor iedereen. Deze begraafplaats evolueerde trouwens naargelang de behoefte, was er meer plaats nodig dan werd er simpelweg verder gegraven. Het is echter wel duidelijk dat ook hier status, geld en aanzien belang hadden, niet iedereen werd begraven in een simpele nis. Volgens sommigen was de opzet symbolisch: rijk en arm werden verenigd onder het geloof voor de nieuwe god. Als men het nuchter bekijkt was deze begraafplaats gewoon een politiek statement, een symbool van aanwezigheid in de Romeinse wereld.
Archeologen zijn het erover eens dat voor deze vroeg christenen deze plaats een soort van transitie statement was, de dood was voor hen niet het einde doch een tussenhalte.
Statement
De christenen propageerden niet alleen het idee van gelijkheid onder armen, maar veroordeelden tegelijk de chaotische levenswijze van de Romeinen en verachten hun heidense goden. Hun alternatief was er één voor alle nationaliteiten en rassen en vooral voor alle sociale klassen. Voor het eerst werd er iets besproken dat groter was dan het Romeinse Rijk, een universele gedachte. Als public relations motto avant la lettre kon dit tellen. Het is ook ontegensprekelijk dat de vroeg christenen gebruik maakten van de aura van geheimzinnigheid en mystiek die eigen was aan hun geloof. Het aanwenden van een samenhorigheidsgevoel droeg bij tot de nieuwsgierigheid van niet-gelovigen en werd paradoxaal een aantrekkingskracht. De catacomben hebben bijgedragen tot het succes van de beweging.
Het tweede argument van het eeuwig leven was eveneens de spreekwoordelijke honing. Men mag niet vergeten dat in de Romeinse tijd, de dood een prominente rol speelde. Niet alleen was de levensverwachting belachelijk laag, de maatschappij was er één van agressiviteit en verovering. Men moet maar denken aan de gladiatoren om te beseffen hoe diep de dood deel was van het leven bij iedereen. Een belofte van een zeker tweede leven werd bijzonder aantrekkelijk.
De Catacombe van Priscilla werd eigenlijk het eerste heiligdom. Men heeft er de eerste afbeeldingen gevonden die later zouden worden gekopieerd voor eeuwen aan een stuk. Sommige symbolen werden terug gevonden over gans de wereld tot op de dag van vandaag. Zo is de pauw een christelijk symbool gebleven en werd later overgenomen door christelijke steden zoals Venetië. Vreemd te bedenken dat de blauwdrukken voor de christelijke cultuur werden gemaakt in zeven haasten bij de ter aarde bestelling van een vroeg christen. De plaats was daadwerkelijk de eerste kathedraal voor wat later een wereldreligie zou worden. Ieder detail in de catacomben blijken symbolen te zijn voor het geloof.
Recente ontdekkingen en restoratie
De site van Priscilla is sinds kort volledig gerestaureerd en terug open voor het publiek. Uniek is ook het feit dat men via Google Maps (Views Priscilla) de site virtueel kan bezoeken. Niet alleen kregen de fresco’s een opknapbeurt, maar bepaalde delen werden grondig in de originele staat teruggebracht zoals de basiliek waar paus Sylvester ligt begraven en het cubiculum van Lazzarus. Er werd ook een heus museum in ondergebracht.
Opmerkelijk en hilarisch is de ontdekkingen van fresco’s waar uit zou blijken dat er vrouwelijke priesters waren. Verschillende archeologen en kunstkenners zijn deze mening toegedaan. De katholieke kerk ontkent in alle toonaarden.
Bezoek
Adres: Via Salaria 430.
Openingsuren: 8-30 – 12.00 uur.
14.30-17.00 uur
Gesloten op maandag.
Gesloten in augustus.
Toegangsprijs: 6 euro.
Bedenking
Archeologen geloven heilig dat verhalen van steden in de ondergrond zitten. Dit is niet alleen het geval voor ruïnes maar evenzeer voor onze moderne metropolen. Niet dikwijls liggen de antwoorden niet alleen in de bodem, gevonden via opgravingen, maar dikwijls in de riolen, de begraafplaatsen, ondergrondse tunnels en verborgen plaatsen.
Los van de religie zijn de catacomben fascinerende plaatsen, of het nu deze is van Parijs of de talrijke Italiaanse catacomben. Het geeft ons een innerlijke kijk op bepaalde gebruiken die men vaak niet kan terugvinden in de geschiedenisboeken. Het Egyptisch ritueel van de dood alleen al is genoeg om duizenden bibliotheken te vullen.
De fascinatie voor de dood is eeuwenoud en laat een informatieve schat na aan de volgende generaties. In die zin zijn afscheidsrituelen een soort van opslag toestellen voor existentiële vragen en hoe de mens in zijn tijd hierop een antwoord probeerde te vinden.
Wanneer men in de eeuwige stad verblijft, zou ik zeker een bezoek aanraden aan deze catacombe. Het eren van onze doden en het respecteren van onze geschiedenis, zijn waarden die ons helpen een betere toekomst uit te bouwen. Want met begrip, begint ieder groot verhaal.
© Thalmaray